Znany Państwu Zakład Ubezpieczeń Społecznych(ZUS) powstał w 1933 roku, był to oficjalny początek Polskiego systemu emerytalnego. Został oparty o model bismarckowski, nazywany także solidarnościowym lub repartycyjnym. Założeniem modelu, w dużym skrócie, jest finansowanie przyszłych emerytur i innych świadczeń przez osoby młode i pracujące[9]. Model sprawdza się doskonale w krajach młodych, gdzie na jednego emeryta przypada wielu pracujących młodych.
Właśnie takim krajem była Polska. Korzystna struktura demograficzna skutkowała gromadzeniem sporych nadwyżek z przekazanych składek. Miały one docelowo czekać na przyszłych emerytów. Rząd dostrzegając ilość zgromadzonych środków zaczął je traktować jako źródło kredytu publicznego. Tylko z początku były one inwestowane. Z czasem struktura demograficzna państwa zmieniła się, system przestał generować nadwyżki, a kredyt państwa wobec pracujących powiększał się[14]. Dlatego teraz, w 2022 roku, nasze składki emerytalne nie są już nigdzie odkładane ani inwestowane. Co jednak, gdy państwo zestarzeje się jeszcze bardziej?
Historia systemu emerytalnego Polski
O jakim kraju mowa? Kraj ze świadczeniami emerytalnymi wyższymi od średniego wynagrodzenia posiadający najmłodszych i najzdrowszych emerytów[3]. Tak właśnie w Europie mówiono o Polsce. I to nie tak dawno, bo nieco ponad 20 lat temu.
Niektórzy z Państwa będą pamiętać jeszcze te czasy. Emerytury dalej były oparte o system repartycyjny(bismarckowski). Cechował się liberalnymi warunkami nabycia uprawnień, brakiem powiązania wysokości świadczeń z wpłacanymi składkami oraz istnieniem wielu uprzywilejowanych grup społecznych[2]. Szereg zachęt prowadził do szybkiej dezaktywizacji zawodowej Polaków. Nikt nie przejmował się ilością przepracowanych lat i wprowadzonych do systemu składek z powodu “Solidarnościowej” kwoty wypłacanych emerytur. Naturalnie, system bywał krytykowany przez społeczeństwo jako niesprawiedliwy i drogi w utrzymaniu[5]. Deficyt budżetowy był ogromny, a zadłużenie Państwa rosło w zastraszającym tempie. Gdyby tego było mało, socjalistyczny rząd na początku lat 90-tych walczył z bezrobociem przez wypychanie seniorów(czasem również młodych) na wcześniejszą emeryturę[3]. Wiele osób cieszyło się szybką emeryturą i pieniędzmi większymi od typowego wynagrodzenia w pracy. Nieubłagalnie doprowadziłoby to do upadku całego systemu emerytalnego. Trzeba było coś z tym natychmiast zrobić.
Ratunek przyszedł w 1999 roku. Przeprowadzono reformę całego systemu emerytalnego. Głównym celem rekonstrukcji było zapewnienie stabilności finansowej systemu i zagwarantowanie wypłacalności przyszłym pokoleniom(głównie dzięki pomocy prywatnych instytucji finansowych). Najważniejszą zmianą było uzależnienie wysokości naszej przyszłej emerytury od wszystkich wpłaconych składek[5]. Obok systemu repartycyjnego(I filar) powstał kapitałowy(II i III filar) w postaci Otwartych Funduszy emerytalnych(OFE) i Pracowniczych Programów Emerytalnych(PPE). Mniemam, że każdy słyszał o filarach emerytalnych – są one z nami do teraz. Kogo obejmowała reforma?
Na początku OFE było zarządzane przez 21 instytucji finansowych. Mówiło się, że firmy zajmujące się OFE “żerują” na osobach, które wpłacają składki. Okazuje się, że przez pierwsze dwa lata istnienia OFE instytucje finansowe poniosły spore straty finansowe. Doprowadziło to nawet do upadku niektórych instytucji i w konsekwencji ich fuzji z większymi graczami. Uśredniając wyniki finansowe, firmy zaczęły dopiero zarabiać w 2005 roku[13].
Podział systemu i składki emerytalnej. Zmiana podziału składki emerytalnej w latach. Data wprowadzenia produktów 3 filaru.
I Filar Emerytalny[ZUS] – Składa się z zreformowanego w 1999 roku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Aby obliczyć naszą miesięczną emeryturę należy podzielić wpłacone i zwaloryzowane składki przez statystyczną liczbę miesięcy pozostałych do końca życia(obliczane przez GUS). Osoby pracujące przed 1999 rokiem mają dodatkowo uwzględniony kapitał początkowy(ilość zgromadzonych wcześniej środków)[1]. Środki trafiające do ZUS są przekazywane emerytom przez Fundusz Ubezpieczeń Społecznych(FUS). Nie podlegają dziedziczeniu. Nie są inwestowane. Każdego roku waloryzowane o wskaźnik uwzględniający inflację i wzrost płac[4].
II Filar Emerytalny[sZUS][OFE] – Należy do niego nasze ulubione OFE i subkonto w ZUS. Do OFE przekazywane jest 7,3% ubruttowionego wynagrodzenia(do 2011). Pieniądze są później inwestowane przez Powszechne Towarzystwo Emerytalne(PTE). W 2011 roku powstało subkonto w ZUS i rozpoczęto proces wygaszania OFE. Zamiast 7,3% przekazywano do OFE 2,3%, a różnica trafiała na wspomniane subkonto. Przekazywanie środków do OFE stało się dobrowolne po przeprowadzeniu reformy w 2014 roku. Osoby pozostające w OFE przekazują nań 2,92%[6]. Pośrednio prywatne. Podlega dziedziczeniu.
III Filar Emerytalny[IKE][IKZE][PPK][PPE][4] – Dobrowolny. Środki zgromadzone w 3 filarze nie są częścią systemu emerytalnego. Dla osób indywidualnych dostępne są Indywidualne Konta Emerytalne(IKE) oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego(IKZE). Dla firm skierowane są Pracownicze Plany Kapitałowe(PPK) oraz Pracownicze Programy Emerytalne(PPE). PPK po wprowadzeniu stanowczo wyparły PPE na rynku[4]. Podobnie jak przy OFE, każde konto obsługiwane jest przez odpowiednią instytucję finansową. Środki są w całości prywatne, a ich wypłata możliwa jest w każdym momencie. W trakcie inwestycji dozwolona jest zmiana obsługującej instytucji finansowej(przez transfer pieniędzy).
Czy nasz system emerytalny jest dobry?
Jak Państwo myślą, jak jest oceniany nasz system w porównaniu do innych? Melbourne Mercer Global Pension Index(MMGPI) to ranking systemów emerytalnych 43 Państw. Polska wypada poniżej średniej, chociaż wprowadzone w 2019 roku PPK poprawiły naszą punktację[9]. Ocena dotyczy jednak tylko teraźniejszości. Tak naprawdę, II filar był tylko dodatkiem przyszłości emerytalnej. Polski rząd wprowadził OFE, aby wymusić udział społeczeństwa w kapitałowym systemie emerytalnym. Miało to wzbudzić zainteresowanie Polaków innymi możliwościami gromadzenia kapitału. To 3 filar powinien być nadrzędnym źródłem środków na emeryturę! Niestety, na razie jest inaczej. Co jest nie tak z naszym systemem?!
W 2011 zobowiązania ZUSu wyniosły około 140mld złotych, z kolei wpływy oszacowano na 96,5mld zł. Każdego roku powstający deficyt jest finansowany z budżetu Państwa[9]. Zobowiązania emerytalne ZUSu dobiły do 275% PKB w 2018 roku. Ukryty dług zbliża się właśnie do 19 rocznych budżetów Polski.
Problemem jest fundament systemu stworzony jeszcze w 1933 roku.
Skonstruowany, aby gromadzić środki młodego narodu. Wykorzystany jako źródło finansowania i kredytu publicznego. Rządy przyzwyczaiły się do korzystania z nadwyżek, przecież Polaków trzeba będzie spłacić dopiero za 50 lat. Nikt nie pomyślał, że przyszłe pokolenia będą coraz bardziej zadłużone, a dzisiejsze czasy dobrobytu będą przyszłymi czasami deficytu lub biedy. Proces powinien zostać zatrzymany jeszcze w latach 1970-1980. Im dłużej odkładamy problem na później, tym poważniejsze konsekwencje poniesiemy w przypadku jego rozwiązania w przyszłości.
Historia Polskiego systemu emerytalnego – wersja tekstowa
1889 – Otto von Bismarck wprowadza w Niemczech pierwszy na świecie system emerytalny.
1919 – Odzyskanie niepodległości
1921 – Uchwalenie Konstytucji marcowej wprowadzającej zalążek systemu emerytalnego. Funkcjonariusze Państwowi otrzymywali prawa emerytalne już po 10 latach pracy, a czasami jeszcze szybciej!11
1927 – Poszerzenie systemu o zawody umysłowe. Ustalono wiek emerytalny na 55 lat dla kobiet i 60 dla mężczyzn.
1932 – 3913 emerytów cywilnych.
1933-1934 – Ustawa scaleniowa. Powstaje Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Emerytura zależna od zarobków. System solidarnościowy. Wiek emerytalny 65 lat. Świadczenie składało się z części: stałej dla wszystkich i zmiennej zależnej od zarobków.
1943 – Świadczenia emerytalne pobierało 105 tyś. Osób.
1951 – Zlikwidowano dwuelementowe emerytury. Wysokość świadczeń zależała tylko od przepracowanych lat.
1953 – Do systemu zostają dodani pracownicy rolni
1954 – Zlikwidowano oddzielny system emerytalny służb cywilnych i administracji rządowej. Zwiększono wiek emerytalny o 5 lat dla obu płci. Stopa zastąpienia wynosiła ok. 20%.
1982 – Wprowadzenie warunkowego wcześniejszego przejścia na emeryturę(55 lat dla kobiet po przepracowaniu 30 lat i 60 lat dla meżczyznm z I lub II grupą inwalidzką.
1997 – Ustawa o PPE
1999 – Reforma systemu emerytalnego. Podział na 3 filary, powstaje indywidualne konto ZUS, OFE i PPE. Powiązanie emerytur z wysokością wpłaconych składek.
2004 – W ramach 3 filaru powstaje IKE
2011 – Reforma OFE. Powstaje subkonto w ZUS. Zmniejszenie składki na OFE o 5%(7,3%->2,3%).
2012 – W ramach 3 filaru powstaje IKZE
2013 – Podwyższenie wieku emerytalnego do 67 lat dla obu płci.
2014 – 51,5% środków OFE zostaje przeniesiona do ZUS. OFE staje się dobrowolne. Wprowadzenie mechanizmu suwaka, większe zaangażowanie OFE w akcje(min. 75%). Składka na OFE 2,92%.
2017 – Przywrócenie wieku emerytalnego(wycofanie zmiany z 2013 roku)
2019 – Powstaje PPK.
2021 – Plany dot. Likwidacji OFE.
Stopa zastąpienia – oznacza w jakim stopniu nasza ostatnia pensja zostanie zastąpiona emeryturą.
Ciekawostka:
W 2011 roku relacja średniej emerytury do przeciętnego wynagrodzenia(stopa zastąpienia) wynosiła 53%, w 2020 było to już 48%. Przykładowo, jeśli przeciętne zarobki wynosiły 1000zł i nie zmieniły się w czasie, to w 2011 roku otrzymaliśmy 530zł, a 2020 roku 480zł.
Sprawdź inne artykuły, które mogą Cię zainteresować
Masz pytania? Zadzwoń do mnie lub napisz używając
formularza i wkrótce się z Tobą skontaktuję.